Dünden devam

2-   Öğrenim Hayatı

Ali Rıza Efendi, ilköğrenimini Giresun’da Sıbyan Mektebi’nde gördükten sonra bir süre medreseye devam etmiştir.  Trabzon Vilayeti Sâlnâmesi’ne göre 1869’da Giresun’da köylerle birlikte 15 medrese bulunduğu ve bu medreselerde 215 öğrenci ile 11 müderris olduğu  bilinmesine rağmen Ali Rıza Efendi’nin hangi medreseye gittiğini tespit edemedik.

Giresun’daki medreseden ayrılan Ali Rıza Efendi, İstanbul’a giderek Fatih’te bulunan Akdeniz (Bahr-i Sefîd) Tetimme-i Sânî ve Yüksek Kaldırım’da bulunan İsmet Bey Medreselerine devam etti. Bu medreselerde okutulan dersleri başarı ile vererek mezun oldu. 1875 yılında Darülmuallimîn Rüşdiyesi’ne girdi. Darülmuallimîn Rüşdiyesi’nde Ali Rıza Efendi’nin oldukça başarılı bir öğrencilik hayatı geçirdiği aldığı notlardan anlaşılmaktadır. Ali Rıza Efendi’nin Darülmuallimîn Rüşdiyesi’nin birinci sınıfında sene sonunda yapılan sınavlardan aldığı notları şu şekildeydi: Arapça 7, Farsça 9, hesap 10, cebir 10, hendese 9, tarih 7, coğrafya 9, usul defteri 9, rik’a 10, Türkçe ve imlâ 7, inşa 6, resim 10, usül-i tedris 8. 5 Ocak 1879 tarihli şehadetnâme suretine göre Ali Rıza Efendi’nin öğretmenleri ise İsmail Hakkı, Mehmet, Mehmet Sait, Mehmet Asım, Mehmet Rıfat, Abdülkerim, Mehmet Şakir, Mustafa, Karabet ve Rüstem Vasfi beylerdi. Notlarının toplamı 111 olarak hesap edilen Ali Rıza Efendi derece itibarıyla âlâ (iyi) sayılmıştı.  İlk yılın sonunda not ortalamasının 8.53 olması da bunu doğrulamaktadır.

Darülmuallimîn Rüşdiyesi’nden mezun olan Ali Rıza Efendi, daha sonra Fatih Camii Dersiamlarından Hafız Ahmet Şakir Efendi’nin derslerine de devam etmiş ve kendisinden 1884’te (1300) icazetnâme almıştır. Bu şekilde öğrenim hayatını noktalayan Ali Rıza Efendi, kendi ifadesiyle Türkçe dışında Arapça ve Farsça’ya da okuyup yazacak ve konuşacak kadar hâkimdi.

3-   Öğretmenlik Hayatı

a-  Cebele-i Edhemiye Rüşdiyesi

Ali Rıza Efendi’nin ilk memuriyeti 31 Ocak 1879’da  işbaşı yaptığı Cebele-i Edhemiye Rüşdiyesi öğretmenliğidir. O, Cebele-i Edhemiye Rüşdiyesi’nde ikinci öğretmen (muallim-i sânî) olarak çalışan Mahmut Efendi’nin 19 Aralık 1878’de azledilmesi üzerine atanmıştı.  Rüşdiye okullarının bugünkü eğitim sistemimizde tam olarak karşılığı yoktur. Bununla birlikte bu okulları, ilk mekteplerin üstünde ve lise seviyesinin altında ortaokul seviyesinde eğitim veren bir okul şeklinde değerlendirmek mümkündür. Ali Rıza Efendi, Cebele-i Edhemiye Rüşdiyesi’ne 600 kuruş maaşla  muallim-i evvel  olarak atandığı sırada 30 yaşındaydı.  Bu tarihte Cebele-i Edhemiye, Suriye Vilayeti’nin Trablusşam Sancağı’na bağlıydı. Ancak daha sonra Cebele-i Edhemiye günümüzde Suriye’nin Lazkiye Sancağı’na dahil edilecektir.

31 Ocak 1879’da Cebele-i Edhemiye Rüşdiyesi’nde öğretmenlik mesleğine başlayan Ali Rıza Efendi,   13 Nisan 1880’de istifa etti. Ali Rıza Efendi’nin istifa gerekçesi ise Suriye’nin havasına uyum sağlamakta zorlanmasıydı. Karadeniz iklimine alışmış olan Ali Rıza Efendi, Cebele-i Edhemiye’de ancak bir sene, iki ay, on üç gün çalışabilmişti.

b-   Trablusgarp Rüşdiyesi

Cebele-i Edhemiye Rüşdiyesi’nden istifa ettikten sonra Ali Rıza Efendi, kendi ifadesine göre 2 Mayıs 1880’de yine Suriye Vilayeti dâhilindeki Sayda Rüşdiyesi’ne 600 kuruş maaşla atandı.  Ali Rıza Efendi’nin Sayda’daki öğretmenliği muhtemelen geçiciydi. Çünkü adına düzenlenmiş olan hizmet cetvelinde 13 Nisan-4 Ekim 1880 tarihleri arasında beş ay, 21 gün herhangi bir yerde çalışmadığı ifade edilmektedir.  Bununla birlikte Trablusgarp Rüşdiyesi’ne ataması yapılırken “Sayda Rüşdiyesi muallim-i evvel-i sâbık Giresunlu Ali Efendi” şeklindeki kayıt onun Sayda’da çalıştığını göstermektedir.  Okulların yaz tatiline girmesiyle birlikte eşini yanına getirmek için izin alarak Sayda’dan İstanbul yoluyla Giresun’a gelen Ali Rıza Efendi, 7 Eylül 1880’de Giresun’dan İstanbul’a geri döndü. Bu sırada Trablusgarp Rüşdiyesi’nde çalışan Hayrettin Efendi’nin istifasıyla boşalan muallim-i evvelliğe 21 Eylül 1880’de 640 kuruş maaşla atandı.

5 Ekim 1880’de Trablusgarp Rüşdiyesi’nde öğretmenliğe başlayan Ali Rıza Efendi, 14 Kasım 1887’ye kadar burada yedi sene, bir ay, 10 gün çalıştı.  Bu süre zarfında Trablusgarp’ta mecburi ikamete tutulmuş olan ve daha önce Kütahya Kaymakamlığı yapmış olan Kozanlı Ahmet Paşa ile de çok yakın bir dostluk kurdu.

Ali Rıza Efendi, Trablusgarp Rüşdiyesi’nde öğretmenliğe devam ederken, Giresun Rüşdiyesi’nde muallim-i evvellik kadrosunun boşalması üzerine 15 Kasım 1887’de 500 kuruş maaşla memleketi olan Giresun’a nakledildi. 28 gün sonra da Giresun’da yeni vazifesine başladı.

c-  Giresun Rüşdiyesi ve Ali Rıza Efendi

Ali Rıza Efendi’nin uzun yıllar görev yapacağı Giresun Rüşdiye Mektebi’nin bazı araştırmalarda 1878’de 25 bin kuruş masrafla yapıldığı belirtilse de   arşiv kayıtlarına göre okulun açılması için 1864’ten itibaren birçok teşebbüste bulunulmuş  ve 1870’te de açılışı gerçekleştirilmiştir. 1870’te faaliyete geçen Giresun Rüşdiye Mektebi’nde 63 öğrenci İsmail ve İbrahim Efendi nezaretinde eğitim görmekteydi.

Rüşdiye Mektebi’nin inşasında Giresunluların da büyük bir para yardımı olmuştur.  Okulun bütçesi giderlerine yetmediği için, okula ait kırtasiye masrafları Eylül 1874’ten itibaren öğrenci velileri tarafından karşılanmaya başlanmıştı.  1874’te Giresun Rüşdiye Mektebi’nde 64 öğrenci ve 4 öğretmen bulunmaktaydı. Öğretmenlerin isimleri ve branşları ise şöyleydi: İsmail Efendi muallim-i evvel, İbrahim Efendi muallim-i sânî, Fehmi Efendi sülüs, Mehmet Talat Efendi, rik’a.

Ali Rıza Efendi’nin muallim-i evvelliğinden önce Giresun Rüşdiyesi’nde muallim-i evvel olarak İsmail,   muallim-i sânî olarak İbrahim, Mustafa,  Mustafa Asım,   sülüs muallimi olarak Hasan,  Fehmi, kapıcı olarak Osmanoğlu Raşit  efendiler çalışmışlardı. 15 Kasım 1887’de Giresun Rüşdiyesi’ne muallim-i evvel olarak atanan Ali Rıza Efendi, burada 5 Temmuz 1905’e kadar yaklaşık 18 sene muallim-i evvellik yani başhocalık yaptı.

Ali Rıza Efendi’nin Giresun Rüşdiye Mektebi’nde başhoca olduğu süre içinde oldukça başarılı çalışmalar yürüttüğü belgelerden anlaşılmaktadır. Nitekim Trabzon Maarif Müdürü Ziver Bey tarafından kaleme alınan 4 Haziran 1898 tarihli bir belgede Trabzon ve Trabzon’a bağlı birimlerdeki rüşdiye okullarında öğrenim gören öğrencilerin sayısı verilmektedir. Buna göre Ali Rıza Efendi’nin başhocalığını yaptığı Giresun Rüşdiyesi’ndeki öğrenci sayısı 92’ydi. Öğrenci sayısı bakımından Giresun, Ünye’den sonra Karadeniz bölgesinde ikinci sıradaydı:  1898 yılı itibarıyla Giresun’daki okullaşma oranı Trabzon, Rize, Gümüşhane ve Ordu illerine göre oldukça yüksektir. 1898 yılında 92 öğrencisi olan Giresun Rüşdiye Mektebi’nin 1899’da 82, 1900’de 105, 1901’de 109, 1903’te ise 102 öğrencisi bulunuyordu.

Ali Rıza Efendi, 6 Ocak 1895’te ilmiye sınıfına mahsus payelerden Edirne rü’usu, 1901’de devriye müderrisi rütbelerine, Mart 1903’te ise Hamidiye Hicaz Demiryolu Madalyası’na lâyık görüldü. 1904 yılında Ali Rıza Efendi, Rüşdiye Mektebi’nde muallim-i evvelliği yanında aynı zamanda Giresun Maarif Komisyonu’na da aza olarak devam etmekteydi.

Ali Rıza Efendi, Giresun Rüşdiye Mektebi’ni idare ederken mevcut okulun öğrenci kapasitesini karşılayamaması üzerine Giresun eşrafına başvurarak onların yardımlarına da başvurmuştur. Bu konuda özellikle eşraftan Sarıalemdârzâde Ahmet Efendi’nin 500 lira değerindeki bir arsasını devlete bağışlaması takdire şayandır. Sarıalemdârzâde Ahmet Efendi, okulun arsasını bağışladığı gibi inşaat masrafı olarak 1.500 lirayı karşılayacağını da taahhüt etmiştir. Plana göre 5 sınıftan oluşacak olan bu okulun temelleri, 18 Mayıs 1905 tarihinde yapılan büyük bir törenle atılmıştır.

1-   Ali Rıza Efendi’nin Öğrencileri

Ali Rıza Efendi, yaklaşık 18 yıl başmuallimliğini yaptığı Giresun Rüşdiye Mektebi’nde birçok öğrenci yetiştirmiştir. Bu dönemde Giresun Rüşdiye Mektebi’nden mezun olanların tam sayısı bilinmemektedir. Bununla birlikte Dahiliye Nezareti Sicill-i Ahvâl Komisyonu tarafından tutulan tercüme-i hâl varakalarından az da olsa bilgi edinmek mümkündür. Ali Rıza Efendi’nin 15 Kasım 1887-6 Temmuz 1905 tarihleri arasında idare ettiği Giresun Rüşdiye Mektebi’nden mezun olduğunu tespit edebildiğimiz öğrencileri Tekbaşzâde Abdülvahit, Bayezitzâde Ahmet Hamdi, Hüseyin Hüsnü, İsmail Hakkı, Mehmet İhsan, Dumanzâde Mehmet Murat, Hasan Yazıcızâde Mehmet Rasim, Karamustafazâde Mehmet Temel, Mustafa Nuri, Osman Remzi, Osman Sabri, Salih Sıtkı, Hüseyin Yazıcızâde Süleyman Sima, Yani Konstantinidi efendilerdir. Ali Rıza Efendi’nin Giresun Rüşdiyesi’nden mezun ettiği öğrenciler daha çok kâtiplik, kolculuk, bankacılık, aşar ve vergi tahsildarlığı, telgrafçılık, öğretmenlik, sandık eminliği gibi memuriyetlerde bulunmuşlardır. Ali Rıza Efendi’nin yetiştirdiği öğrencilerinden Kazım Mehmet Eşref Efendi ile Giresun Rüşdiyesi’nde mesai arkadaşlığı da yapmıştır.